Neşe KARANFİL

Akaryakıt fiyatlarında son dönemdeki artış ve inişler kamuoyunda tartışma konusu oldu. Son haftalarda dalgalı seyir izleyen akaryakıt fiyatlarının nasıl oluştuğunu ilgililere sorduk.

Fiyatlarda, en yakın dünya serbest piyasası esas alınıyor. Brent petroldeki değişim aynı oranda işlenmiş ürünlere yansımayabiliyor. Dolar/TL kurunda yaşanan dalgalanmalardan bire bir etkileniyor. Ertesi gün fiyatın artacağının bilindiği günlerde satışlar ortalamanın 1.5 katına kadar ulaşıyor. İşte 10 soru 10 yanıt:

1- AKARYAKIT FİYATLARI NASIL BELİRLENİYOR?

Fiyat, 2005 yılından itibaren en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa oluşumu dikkate alınarak oluşuyor. Tüm akaryakıt ürünlerinin fiyatı, ham petrol fiyatındaki değişimlerden etkilenmekle birlikte, her bir ürünün fiyatı arz-talep dengesine göre ayrı ayrı belirleniyor. Rafineri fiyatları, en yakın erişilebilir serbest dünya piyasası Akdeniz havzasında oluşan benzin ve motorin fiyatları emsal alınarak, rafineriler tarafından belli bir metodoloji çerçevesinde oluşturuluyor.

2- FİYATLAR NEDEN DÜŞÜYOR, YÜKSELİYOR?

Rafinerilerin fiyat metodolojisi çerçevesinde uluslararası piyasalarda yaşanan dalgalanmalar yurt içi fiyatlara hemen yansımıyor. Fiyat metodolojisi gereği rafineri sahibi referans fiyat ortalaması belli bant aralığında kaldığı sürece fiyat değişikliğine gitmiyor, söz konusu fiyat bandını yukarı ya da aşağı yönde kırması durumunda kırılımın yönüne göre yeni fiyatlar oluşuyor.

3- GENOVA’DA BELİRLENEN HAM PETROL MÜ YOKSA BRENT Mİ FİYATLARDA BELİRLEYİCİ OLUYOR?

Burada bir yanlış anlaşılma söz konusu. Ürün fiyatlarıyla ham petrol fiyatları arasında pozitif yönlü ve yüksek bir korelasyon bulunuyor. Ham petrol fiyatlarında brent fiyatları gösterge olarak kabul ediliyor. Türkiye’de akaryakıt fiyat oluşumunda ise doğrudan belirleyici olan ve yurtiçi fiyatları etkileyen unsur (ham-brent) petrol fiyatından ziyade “işlenmiş petrol” yani benzin ve motorinin uluslararası piyasadaki kendi fiyatları. Dolayısıyla, brent petrol fiyatındaki değişim aynı oranda işlenmiş ürünlere yansımayabiliyor. Bunun için sadece brent petrol fiyatlarına bakılarak rafineri çıkış fiyatlarındaki değişimi tahmin etmek gerçekçi bulunmuyor.

4- BU FİYAT NEREDE AÇIKLANIYOR?

Rafineri satış (çıkış) fiyatına esas referans fiyatın oluşumunda Akdeniz havzasında (Genova/Lavera) oluşan rafine edilmiş benzin ve motorin ürünlerinin fiyatı esas alınıyor. Küresel petrol piyasalarında S&P Global Platts (Platts) şirketi referans veri sağlayıcı olarak kabul ediliyor, piyasa fiyatlarının şekillenmesinde önemli bir etkisi var. Bunun için Türkiye’deki rafinericiler fiyat oluşumunda Platts verilerini kullanıyor. Rafinerici lisansı sahiplerinin akaryakıt satış fiyatının takibinde Platts European Market Scan’de CIF MED (Genova/Lavera) başlığı altında ABD Doları/ton cinsinden yayımlanan günlük fiyatların Merkez Bankası tarafından açıklanan döviz satış kuru üzerinden TL’ye çevrilmiş olan tutarı (TL/ton) dikkate alınıyor.

5- GECE YARISI DEVREYE GİREN FİYAT GERİYE DÖNÜK NASIL OLUŞUYOR?

Genova fiyatları ile TCMB tarafından açıklanan döviz satış kuru dikkate alınarak rafineri çıkış fiyatları oluşuyor. Mevcut günde, bir önceki günden başlayarak geriye doğru belirli sayıdaki günün ortalama fiyatları ile en son fiyatın belirlendiği tarihteki referans fiyatlar kıyaslanıyor, aradaki sapmanın belli bir büyüklüğün üzerine çıkması durumunda yeni rafineri çıkış fiyatı belirleniyor. Rafineri fiyatındaki değişim bir sonraki gün için 00:00’dan geçerli olacak şekilde pompaya yansıtılıyor. Benzin ve motorin ürün fiyatları veya döviz kurundaki değişimden kaynaklanan aşağı ya da yukarı yönlü meydana gelecek akaryakıt nihai satış fiyatlarındaki değişiklikler, yeni fiyatın devreye gireceği günden iki gün önce oluşan ve yayınlanan Akdeniz havzası (Genova/Lavera) benzin ve motorin ürün fiyatları ile TCMB tarafından açıklanan dolar satış kuru baz alınarak tespit ediliyor. Benzin ve motorin ürün fiyatı ile dolar kurunun çarpılması sonucu elde edilen fiyatı litreye dönüştürülüp ÖTV ve gelir payı ilave edildikten sonra KDV de eklenerek vergili rafineri çıkış fiyatı bulunuyor. Vergili rafineri çıkış fiyatının üzerine dağıtıcı marjı ve yüzde 18 KDV eklenerek akaryakıt dağıtım fiyatı elde ediliyor. Akaryakıt dağıtım fiyatının üzerine bayi marjı ve yüzde 18 KDV eklenerek akaryakıt bayi fiyatına ulaşılıyor.

6- HAM PETROL DÜŞTÜĞÜNDE VEYA ARTTIĞINDA FİYATLARA AYNI ORANDA MI YANSIYOR?

Petrol piyasasında dolaşımda bulunan tüm petrol türlerinin fiyatı, ham petrol fiyatındaki değişimlerden etkilenmekle birlikte, her bir ürünün fiyat oluşumu arz-talep mekanizmasına göre ayrı ayrı oluşuyor. Fiyatların oluşumuna etki eden birçok faktörün de bu süreçte rol oynadığı biliniyor. Benzin ve motorin ürün fiyatlarıyla ham petrol fiyatları arasında pozitif yönlü ve yüksek bir korelasyon bulunuyor. Geçmiş dönem verileri kullanılarak yapılan istatistiki bir çalışmada, Brent petrol fiyatı ile kurşunsuz benzin fiyatları arasındaki korelasyon yüzde 90, motorin fiyatları ile arasındaki korelasyon ise yüzde 96 olarak tespit edilmiş.

7- KURDAKİ ARTIŞ FİYATI YÜZDE KAÇ ARTIRIYOR YA DA DÜŞÜRÜYOR?

Yurtiçi fiyatların seyri uluslararası piyasalardaki ürün fiyatlarında ve Dolar/TL kurunda yaşanan dalgalanmalardan bire bir etkileniyor.

8- DOLAR KURUNUN PİK YAPTIĞI DÖNEMDE AKARYAKIT FİYATLARININ DAHA UCUZ OLDUĞU, DOLARIN DÜŞMESİNE RAĞMEN FİYATLARIN NEDEN ARTTIĞI DİLE GETİRİLİYOR. BUNUN NEDENİ NEDİR?

Dolar kuru yanında uluslararası piyasalardaki ürün fiyatları da yurtiçi fiyatları bire bir etkiliyor. Sektör uzmanları bu algının oluşmasında akaryakıt ürün fiyatları içindeki ÖTV tutarında uygulanan eşel mobil sisteminin yürürlükten kaldırılmasının da etkisi olduğunu dile getiriyor. Eşel mobil sistemi, rafineri çıkış fiyatları arttıkça ÖTV düşmesi, tersi durumda da ÖTV artması şeklinde uygulanıyor. Motorinde 2,0559 TL/litre, benzinde ise 2,5265 TL/litre olan ÖTV tutarları rafineri fiyatlarındaki yükselmeye bağlı olarak 0’a kadar indi. 22 Aralık 2021 tarihinde yaklaşık 3.5 yıldır uygulanan eşel mobil sistemi kademeli olarak kaldırıldı. Dolar kurunun pik yaptığı 20-21 Aralık 2021 tarihlerinde eşel mobil sistemiyle sıfır olan ÖTV tutarı, şu anda motorinde 2,0559 TL/litre, benzinde ise 2,5265 TL/litre olarak uygulanıyor.

9- AKARYAKITTAKİ FİYAT ARTIŞI TÜKETİMİ NASIL ETKİLİYOR?

İstatistiki bir çalışma yok. Ancak ertesi gün fiyatın artacağının bilindiği günlerde satışlar ortalama satışların 1.5 katına kadar ulaşabiliyor.

10- FİYAT DEĞİŞİMLERİ POMPA FİYATLARINA BİREBİR YANSIYOR MU?

1 Mart’tan itibaren hemen hemen her iş günü akaryakıt bayi fiyatlarında değişim oldu. Brent petrol ile ürün fiyatları benzer hareket etmekle birlikte değişim oranları kendi arz ve taleplerine bağlı olarak farklı gerçekleşti. Bayi fiyatları iş günlerinde değiştiği için hafta sonlarında yatay bir seyir izledi.